Dilalka Saraakiisha Iyo Sababaha Ku Lammaan

Saraakiil kala magacyo iyo darajo duwan ayaa gobollo kala geddisan oo jamhuuriyadda ka mid ah lagu dilay. Dhacdooyinkan layaabka iyo argagaxa lihi waxa ay ka soo cusboonaadeen degelka Soomaalilaan; waxa na ay u soo gudbeen degelka Buntilaan. Sida la filahayo na ilaa koonfurta ayaa ay duufaantaasi gaadhi doontaa. Saraakiishaasi Alshabaab ma ay dilin; unugyada kala dalalka iyo danaha duwan ee sirdoonka ah na ma ay dilin; iyagu na isma ay dilin; ee ilaaladoodii khaaska ahayd iyo ciidammo ka amar qaata ayaa iftiinka nolosha dhaafiyay, aakhira na ku hubsaday. Weyddiinta weyn ee in laga jawaabaa, aragti bulsho tahay, waxa weeye: Maxaa saraakiisha loo laynayaa? Aniga oo xog’ogaalnimadayda kaashanaya—dilal dhacay iyo natiijo-baadhistoodii—waxa aan isku dayayaa ka jawaabidda habboon ee weyddiintaas. Dabadeed, waxa aan soo jeedin doonaa qodobbo aan u arkahayo dawo mushkiladdaas in ay u yihiin.

Dhowr amuurood ayaa falalkaas fool xumada la ciirciiraya sababay:

Arrinta kowaad waxa ay xidhiidh la lee dahay qaab dhismeedka siyaasadeed iyo hannaanka askariyaynta ee maamullada Soomaaliya ka jira. Idaylkood waa maamullo dan iyo duruuf ku yimid, isla markaanna shaqada ugu weyn ee ay hayaan “kumeelgaadh” tahay. In kasta oo ay nabad, xasillooni iyo horumar la yimaaddeen, hadda na, dhibaatooyin badan ayaa laga la kulmay ama kuwo jiray ayaa ay muuqaal kale u dooriyeen.  Maamulladaas, sida aynnu la wada soconno, waxa samaystay reero oodwadaag ah oo danahooda qabiileed iyo damacooda siyaasadeed ku ilaashada. Qaab dhismeedkaas qabiilku kaalinta weyn ku lee yahay sidoo kale waxa ay kaalin weyn ku yeelatay burburka iyo dhaawaca ummadeed ee maamulladaas iyo madaxdoodu bulshada ku hayaan. Sida reer wali ba reeraha kale uga maalgashi badan yahay ayaa uu uga ciidamo iyo jagooyin badan yahay.

Tusaale ahaan, Buntilaan, iyada oo beelaha Harti ay wada dhisteen, hadda na, saamiqaybsiga xileed ee xag wal ba iyo kala yeelashada boosaska muhiimka ah beeluhu u ma kala sinna. Mid ka mid ah, doodaha ugu waaweyn ee arrintaas looga jawaabi karo, waxa ay noqon kartaa in reeruhu kala maalgashi badan yihiin. Haddii ay xaalad sidaas tahay na, natiijada soo baxaysa ayaa noqonaysa, ciidamo maamuleed (Ciidamo Buntilaan) in ay jirin, ee ciidamo qabiileed jiraan. Waxa qudha ee kala beddelan waa askarta oo markoodii hore maryacalas ahayd oo direes ciidameed loo geliyay! Sidaas weeye Soomaalilaan. Waa sidaas maamullada kale ee jamhuuriyadda Soomaaliya ka jira. Waa sidaas xaqiiqada amuurtan.

Hannaanka askariyaynta waa mid ka duulahaya aragtidaas! Xeerarka keliya ee askariga lagu xidhaa waa in uu qori reerkooda ka soo qaato iyo qof la yaqaanno oo ay odaywadaag yihiin warqad caddayn ah in uu kala yimaaddo! Markaas ayaa liiska ciidamada lagu daraa oo sidaas askari dawladeed ku noqdaa! Dabagal lagu sameeyo sooyaalka askariga waa mid aan sinna ba meesha ugu jirin. In uu askari noqday ayaa ah guusha ugu weyn ee la gaadhay, maadaama xilli colaadeed lagu jiro, isla markaanna ciidamo iyo hub la isugu faano! Kol haddii uu qorigu isagu lee yahay ama inaadeerkii ka soo amaahday, reerkooda na meesha u joogo; xaqiiqdii shaqada lagu sugayo waa shaqadii geeljiruhu tolkooda uga fadhiyeen! Intaa waxa u sii dheer xuquuqda askarigu lee yahay ee ay ka mid yihiin: tababbar askareed, casharro qaanuuneed, mushahaar joogtaysan, daryeel caafimaad iyo qiimayn muddeed inta ba ma wada helo ama wax aan la sheegi karin ayaa ka soo gaadha. Taas na waxa ugu wacan maamul xumada jirta iyo kartida hoggaamiyayaasha oo aad iyo aad u liidata.

Siyaasi wal ba oo degellada yimaadda waxa uu la yimaaddaa siyaasad u gooni ah oo uu kolkaas dhaqan gelinteeda bilaabo. Kolka uu jagadaas banneeyo siyaasadaasi kama dambayso; waayo, siyaasiga ka dambeeya tu u gaar ah ayaa uu wataa oo isna markiisa socodsiiyaa. Falsafaddaas ayaa ay ku socotaa hoggaaminta maamullada Soomaaliya ka hanaqaaday burburkii iyo qaran-jabkii ka dib! Hadda ba, maamul nin wal ba oo yimaadda qorshayaashii iyo hawlihii socday ee dhammaystirka u baahnaa ka weecanayo oo kuwo kale bilaabayo, isla markaanna musuq iyo maarayn xumo u dheer tahay; ma noqon karaa hoggaamiye guulaysta oo degelkiisa iyo dadkiisa horumar iyo barwaaqo u horseeda? Dibuhabaynta iyo dawladaynta ciidamada Buntilaan waa qorshe soo bilowday sanadkii 2003; ilaa iyo maanta na waa uu socdaa wax ba kama hirgalaan. Aragtida siyaasadeed haddii aan la beddelinna tan iyo qiyaamaha dhabbahaas ayaa lagu socon doonaa!

Hadda ba, askari reernimo aaminsan, oo wixii uu dilo iyo dilkiisa reerkiisu ka xaalayaan; mis na laylis ciidameed soo qaadan, sharci waxa uu yahay aqoon ama la barin, caafimaadka jidhkiisa iyo dhimirkiisa la caddayn karin, siddeed ama sagaal bilood mushahaar iyo gunno mid na ba rag, toban sanno halkii uu joogay aan ka dallicin, oo intaas na musuqmaasuq iyo laaluush ku soo kifaaxay; waxa keliya ee uu yaqaannaa na tahay qabiil, xoogkudhacsi iyo qori, ma la dhihi karaa waa askari? Hubaashii jawaabtu waa maya. Eeddaas waxa ay korka ka saaran tahay madaxda maamullada Soomaaliyeed. Waxa ay la iman waayeen aragti siyaasadeed oo ay ku beddelaan wacyiga ummaddooda, isla markaanna garaadkooda iyo aqoontooda ku kobciyaan. Sidoo kale na deegaanka iyo dadka ku horumariyaan oo jidka barwaaqo-sooranka toobiyaha siyaasadeed u duwaan. Qalabaynta askariga waxa ka horraysa kana weyn kala baridda kala duwanaanshaha maryacalas reereed iyo askari dawladeed.

Saraakiil dhowr ah oo dhintay geeridooda waxa sabab u ahaa beenta siyaasigeenna lagu yaqaanno. Askari sagaal bilood indhihiisa saarin mushahaar iyo wax u eg toonna, isla jeerkaa na ah aabbe hooyo xaammilo ah iyo tiro ubad oo arday ah ka mas’uula, jeerka uu madaxweynihii ka maqlo isaga oo codgudbiyayaasha & muuqaalbaahiyayaasha ka leh: mushahaarka ciidamada waa aan bixinnaa; mushahaar nagu baaqda ma jiraan, maxaa uu sameeyaa? Sow taliyihiisii in uu tuhmo ma aha? Haddii uu tuhmay oo xaqqiisa weyddiiyay, sarkaalkii na “ma hayo” mar wal ba lee yahay, madaxweynihii iyo wasiirkii maaliyadda na waa aan bixinnay meel wal ba ka lee yihiin, dhankee baa uu aaminaa oo rumaystaa?  Maxaa uu sameeyaa? Hadda ba Xanaaqa askariga iyo dhaqanka saraakiisha lagu yaqaanno yaa u kala gar qaadaya? Saraakiil kale waxa ay eersadeen aqoontooda, kartidooda iyo sharci yaqaannimadooda. Isku day ay isku dayeen in ay wax ka beddelaan hannaanka ciidanka, oo ugu yaraan ciidan isku dhaf ah oo kala reero ah, isla markaa na amar sarkaal ku shaqeeya xeryaha tababbarada na la geeyo helitaankooda ayaa ay nafahooda u waayeen? Hadda ba, askariga xeerka qabiilka ku shaqaynaya iyo sarkaalka xeerka dawladeed ku shaqaynaya yaa uu kala garniqi doona?

Arrinta labaad waa maamul xumada madaxda ciidanka. Kolka uu askari ka soo tegay xaaskiisii oo laga yaabbo fool in ay tahay ama muddadii ummusha ku jirto, ubadkiisa na qaar dugsiyada sare ku jiraan oo lacag bileedkii iyo tii buugaagta ba laga sugayo, isagu na baahiyaysan yahay, oo indhihiisa oo shan ah taliyihiisu xaqqiisa ka cuno isaga oo marmarsiinyo beenaad allifanaya ama u itaal sheeganaya; maxaa uu sameeyaa?  Haddii uu dulqaato sidaa na dhaqan u noqoto sarkaalka, maxaa uu sameeyaa? Maxaa uu sameeyaa???  Nin shantaada kaa reebin sharci kaa ma reebo, isaga oo murtidaa caanka ah dhaqan gelinaya, sow ma aha xaqqiisa in uu dhacsado oo ragannimadiisa ku gaaloobin?

Arrinta saddexaad, u na dambaysa, waa dhaqan xumada askarta. Askari aynnu soo aragnay sida uu dawladda ku soo galay iyo in aan la garaaddhaqin oo la dhaqan doorin, oo qaarkood dibjirro, mooryaan, gacankudhiiglayaal iyo bukaan yihiin, maxaa laga filan karaa? Ma laga filan karaa in ay sharciga dhowraan? La ma ba soo barin e’ sidee looga fishaa! Askari isagu ba dambiile iyo daalim ah oo in sharciga iyo garsoorka la horgeeyo waajibkiisa ahayd, ka warran haddii uu sharcigii noqdo mu’minna isku yaqaan? Saraakiisha qaar la dilay waxa dilay askar dhiigyacab iyo dhiigmiirad ahaa (horay dad u soo laayay) oo sarkaalka ka waayay wax ay uga barteen kii isaga ka horreeyay: boob iyo baad!  

Maxaa loo soo qaban la’yahay gacankudhiiglayaasha?

Labo sababood ayaa ugu weyn. Ta hore waa nidaamka siyaasiga ah ee qabiilka salka ku haya oo gacankudhiiglaha u la dhaqmaya sifo dawladnimada ka baxsan. Haddii ay soo qabata na awood ay ku sii hayso oo isaga amnigiisa ku damaanad qaadi karto lahayn. Kama hadlayo dilaaga  reer aan awood badan lahayn ka dhashay oo sharciga isaga lagu dabbiqi karo. Ta labaad na waxa lagu macnayn karaa ciidanka oo nafahooda u baqanaya. Maxaa yeelay, gacankudhiigle hadda nin soo dilay oo weli dhiiggii qoyan yahay dabacararkiisu iyo soo qabashadiisu labo khatarood oo is huwan ayaa ku lammaan. Midda hore, dilaagu waa uu is difaacayaa waa na u fudud dahay cid wal ba oo amnigiisa ku soo duusha sidii oo kale in uu u dilo. Waa kee askariga raba in uu maalaayacni ku dhinto? Midda xigta na, kol haddii uu is difaacayo oo rasaas nool adeegsanayo, ciidanku waxa ay ku khasban yihiin in ay is difaacaan oo naftooda badbaadiyaan; haddii ay ka kari waayaan in uu is dhiibo oo iyagii ba rasaas oodda kaga qaado, haddii ay xabbadeeyaan oo uu dhinto ama dhaawacmo ninkii xabbadaa lahaa reerkiisa ayaa loo raacanayaa arrintaas. Askariga sidaas ogi reerkiisa ma mag ayaa uu u soo jiidayaa isagu na ma gacankudhiigle ayaa uu noqonayaa?

Intaas oo amuurood ayaa loo aanayn karaa dilalka saraakiisha. Waa ayna dhici kartaa jiritaanka kuwo kale. Inta aan ka hadlay waa inta aan xogtooda hayo. Hadda ba, mushkiladdan sidii tusbax xadhiga laga jaray noqotay dawadeeda maxaa ay tahay? Waa maxay xalka ugu wanaagsan ee lagu cilaajin karo?

Xalka mushkiladdan:

Aragti ahaantayda, ka hor inta aan tixin dhowr qodob oo aan u arko dawada mas’aladan, waxa aan ku baaqi lahaa maamul wal ba guddi heer sare in uu u saaro baadhista kiiskan, gorfayntiisa iyo soo bandhigidda natiijooyinkii baadhista. Halkaa ayaa ay ka soo bixi kartaa jawaabta dhabta ah, caqligalka ah, ee caafimaadka bulshadu ku jirto.  Dhowrkan qodobbood laga ma maarmaan ayaa aan u arkaa dhaqan gelintooda.

•  Dib- u-akhrin, dib-u-qiimayn iyo dib-u-habayn in lagu sameeyo saddex meelood: hab dhismeedka maamullada; istiraatiijiyadda qorshayaasha; iyo aragtida siyaasadda.
  
  
• Askarigu xuquuq iyo xurmo ayaa uu dawladda ku lee yahay. Waa in dawladdu sida ugu habboon askariga xuquuqdiisa iyo xurmadiisa u siisaa.
  
  
• Dawladdu waa in ay falkaas xeer degdega ka dejisaa. Askarigii falkaas ku kaca waa in sida ugu degdega badan loo soo qabtaa, loo maxkamadeeyaa, xukunka na lagu fuliyaa.

Ugu dambayntii, saraakiisha dhimatay Allaah SWT ha u naxriisto. Jannadiisa ha ku martiqaado. Oo eheladoodii, xaasaskoodii iyo ubadkoodii dulqaad iyo iimaan ha ka siiyo.  Aamiin.