Qabiil Iyo Qabyaalad: Ma Isku Mid Baa . . ?!

Soomaalidii hore, ogaal badan ayaa ay u lahaayeen qabiil iyo qabyaalad waxa ay kala yihiin, mar na ba isku ma aan ay khaldi jirin. Mas’aladan oo qudh ah ma ahan e, tobannaan la mid ah oo dadka maanta nooli ay madaxa isu geliyaan, ayaa ay iyagu kala saari jireen, oo mid wal ba godkeeda gelin jireen. Jeerkii aan baadhay ilaha suuragalka ah ee ay ka imanayaan jahwareerka xad’dhaafka ah ee ku jira bulshadeen na, waxa aan ogaaday ku na qancay, labadan meelood in ay yihiin: burburkii iyo baabba’ii aadka u baaxadda weynaa ee ku dhacay isirka Soomaaliyeed, dhan kasta na kaga dhacay; iyo, ujeeddooyinkii badnaa ee gurracnaa ee la gashaday diinta, dhaqanka, iyo waxbarashada. Soomaali fasahaadka haysta maanta, oo ay ka mid tahay, miisaannadii wax lagu hubin jiray, iyo halbeegyadii wax lagu qiyaasi jiray, in ay ka hallaabeen, labadaa ceel ayaa ay ku arooraan, hubaashii. Furintan weeye furinta ay ka dhalatay, fikradda xun ee ku dhisan fahamxumada diineed iyo fasiraadxumada waaqiceed, ee qabiil iyo qabyaalad isku tolaysa, ku murmaysa qabiilku in uu yahay abuuraha iyo hooyada qabyaaladda, ku na xabeebsanaysa xabbadda ugu midhabixin roon ee lagu dili karo qabyaaladda in ay tahay ta lagu dili karo qabiilka . .!! Qormadaydani, waxa ay ku ujeeddaysan tahay, si caddaan ah in ay u kala qeexdo labadaa ummuurood, ka na bixiso garasho wanaagsan oo cid kastaa ba ay ka garaabi karto.

Qabiilku, qeexitaan ahaan, waa koox reero ah oo ku midoobay oday la yaqaanno (ama la aaminsan yahay) oo laga soo tafiirmay, oo dunta ugu weyn ee isku xidhaa isku na haysaa ay tahay abtirsiinyo, wadaaga dhalasho, dhul, dhaqan, af, iyo sooyaal, leh na nidaam nololeed oo dhan oo leh qaybihiisa bulsho, dhaqaale, siyaasad, garsoor, iyo hoggaan, oo si joogto ah u la jaanqaada isbeddellada nolosha iyo degaanka. Kolka la eego sida uu u dhisan yahay, oo ah qaab-dhismeed leh bilow iyo dhammaad, waxaa lagu suurayn karaa dugsi dhan oo leh hoygiisa, ardadiisa, xeerarkiisa, manhajkiisa, maammulkiisa, barayaashiisa, iyo waalidkiisa. Ama, dawlad dhan oo leh dalkeeda, dadkeeda, dastuurkeeda, golayaasheeda, iyo astaanteeda. Buuniyaasha qaar ka mid ahi, waxa ay ku doodaan, qabiilku in uu yahay dawlad yar oo kale—oo halka dawladdu ay midayso bulsho badan oo kala qabiillo ah, ku na midayso danguud oo ay wada ilaashadaan, ayaa qabiilku na mideeyaa reero badan oo kala jilibbo ah, ku na mideeyaa duq’guud oo ay wada ilaashadaan. Sidaa darteed, baa ay dhahaan, qabiilku, waa caymis buuxa oo si hubaal ah u badbaadinaya dadka uu mideeyo nafahooda, sharaftooda, maalkooda, tarankooda, iyo fikirkooda—waa na ilaaliyaha ugu weyn ugu na dambeeya ee difaacaya jiritaankooda iyo qiimigooda.  

Muslimiin ahaan, si kalsooni ah, waxa aan u rumaysan nahay, Eebbe Weyne in aannu abuurin shay, haddii se uu abuuro shay in ay jirto xikmad ka dambaysa abuurta shaygaa, taa oo suuragal ah labada ba in aan fahamno iyo in aan fahmi waynno. Waxa aynnu og nahay, oo Qur’aanka ku haynnaa, aadame kasta ba in uu ka soo jeedo oo ku abtirsado shacab iyo qabiil . . maxaa ay tahay, hadda ba, murtida ka dambaysa abuurka shacab iyo qabiil? Taa innaga oo ka warcelinteeda gelin wakhti, fikir, iyo dedaal badan, oo aan kaga iman hilimmo kala duwan oo aan ku eegin muraayado kala geddisan, waxaa ba noo hawl fududeeyay oo jawaabta si buuxda oo banyaal ah noo siiyay isla Allihii labadaa jiritaan abuuray. Aayadda 13aad, ee Suuradda 49aad ee Qur’aanka, waxa uu Eebbe ku yidhi: «Waar dadoow . . waxa aan idin ka abuurnay lab iyo dheddig, waxa aan na idin ka dhignay shacabbo iyo qabiillo si aad isugu ‘aqoonsataan’—dhab ahaantii, Alle agtiisa kii na idin ku karaamo badan waa kii na idin ku Allayaqaansan . . dhab ahaantii, Alle na, waa Alle ogaalbadane ah oo ogaalbadnidiisa xeeldheere ku ah.» Labo maaddo, ayaa innaga oo isku koobayna mawduuceen na, aayaddaa weyn ka faa’iidaysan karnaa.

Maaddada kowaad: Labadaa jiritaan waa jiritaanno ka yimid xagga Alle, oo Ilaahi ah, ku na macnaysan xikmad Ilaahi ah. Xikmaddaasi qudh ah waxa ay tahay, maadaama uu si cad u ogaa aadamuhu in uu tarmi doono, gaadhi na doono balaayiin, si uu isku garto oo dabadeed isku xidhiidhiyo, isugu na xidhmo oo u samaysto xeerar kala xakameeya mis na bud’dhig u noqda horumarka iyo guusha noloshooda, lagamamaarmaan in ay tahay in loo sameeyo summado tixraacyadaa oo dhan fududeeya. Hubaashii, taasi, waa murti weyn oo bani’aadamku na uu dheegay. Tusaale haddii aan u keenno dheegashada insaanka, waxaa aynnu og nahay, reer miyigeennu xoolahooda in ay summadiyaan, oo xattaa sabankan lagu jiro oo ah “Sabankii Caalamiyaynta,” farsamadii in ay beddeleen qaarkood oo xoolahooda ku dulqoraan telefoonnadooda. Caynka oo kale, waxa aynnu og nahay, reer magaalkeennu wax wal ba in ay u sameeyeen baadisooc, oo tusaale ahaan, dugsi wal ba uu lee yahay lebbis gaar u ah, jaamacad wal ba ay lee dahay astaan gaar u ah, oo guri wal ba uu lee yahay tiro gaar u ah. Waxaa oo dhan, wax kale loo ma samayn, aan ahayn oo keli ah “tilmaan aqoonsi.” Ilaahay na, shacabka iyo qabiilka wax kale u ma samayn, aan ahayn oo keli ah “tilmaan aqoonsi.” Isaga ayaa na iska leh tusaalaha sare. Halkaa, ayaa ay na ku jirtaa ujeeddada iyo garashada saxda ah ee ay tahay in la qaato, dabadeed na ay tahay in la dhaqangeliyo.

Shakhsi kasta oo innaga mid ahi waxa uu lee yahay, run ahaantii, jiritaanno afar ah. Mid kasta ba waxa uu ku ujeeddaysan yahay nooc gaar ah. Waxa uu na lee yahay nuxur gaar ah. Naftayda aan u qaato tusaale. Kow, waxa aan ahay bani’aadam. In aan aan ahayn geel, ama buur, ama jin, ee aan ahay bani’aadam, waa sifo macnaynaysa “nooca abuurkayga.” Labo, waxa aan ahay Muslim. In aan aan ahayn Kiristaan, ama Yuhuudi, ama Majuusi, ee aan ahay Muslim, waa sifo macnaynaysa “nooca caqiidadayda.” Saddex, waxa aan ahay Soomaali. In aan aan ahayn Huutuu, ama Tigree, ama Carab, ee aan ahay Soomaali, waa sifo macnaynaysa “nooca shacabkayga.” Afar, waxa aan ahay Jaamac Siyaad. In aan aan ahayn Cumar Maxamuud, ama Muuse Carre, ama Maxamed Muuse, ee aan ahay Jaamac Siyaad, waa sifo macnaynaysa “nooca qabiilkayga.” Adigu na, tabtaa oo kale ayaa aad tahay—oo jiritaannadaa afarta ah ayaa aad lee dahay. Jiritaannadaa aan soo qodobbaynnay, hadda ba, waxa ay noo sheegayaan oo qudh ah wax ku saabsan ahaanshahayaga, bal se noo ma sheegayaan wax ku saabsan lahaanshahayaga. Tabta oo kale, murtida qudh ah ee loo sameeyay ee ay u abuuran yihiin na, waa sawrac uun.. Waa garashadaa bes. 

Maaddada labaad: Jiritaannadaasi waxa ay lee yihiin aqoonsi iyo qiime guud, ee ma laha xukun iyo qiime gaar ah. Taasi waxa ay macnaheedu tahay, qofku wixii uu Eebbe u gartay ee uu u dooray, ee aan laga la tashan isla jeerkaa na aannu diiddi karin, in aan ay u samaynaynin macne qofeed, u na keenaynin sharaf qofeed. Bal se, taa rogaalkeeda, qofka waxa macnaynaya ee siinaya karaamada ay tahay waxa uu rumeeyo, ee dabadeed na uu dhaqangeliyo. Ruuxii wax wanaagsan aamina, kolkaa na fala, run ahaantii, waxa uu la yimid shaqo uu ku ammaanan yahay, oo qurxisay qofnimadiisa, kobcisay na karaamadiisa. Ruuxa kale na waa sida kale. Sidaa aawadeed, ayaa uu Eebbe Weyne noo sheegay, noo na caddeeyay, arrintan muhiimka ah, isaga oo nagu la hadlay carrabka Nabigiisii Udgoonaa: «Ilaahay (S.W.T.) ma eegayo [ma xukumayo] muuqaalkiina iyo maalkiina, laakiin waxa uu eegayaa [uu xukumayaa] wadnihiina iyo waxqabadkiina (Bukhaari iyo Muslim ayaa soo saaray xadiiskan, waxaa na laga wariyay Abuu Hurayra).» Sirtu waxa ay ku jirtaa halkaa. Boqorka Weyn macne la ma leh in aad tahay Soomaali ama in aad tahay Oromo, ama in aad tahay Daarood ama in aad tahay Madhibaan; maxaa wacay, inta ba isaga ayaa kaa dhigay—midkood na Jannada iyo raalli-ahaanshaha Eebbe ku heli maysid. Ee waxa aad jannada iyo raalli-ahaanshaha Eebbe ku helaysaa adigu waxa aad iska dhigto—darajada aad ka gaadho iimaanka iyo kalsoonida Alle, iyo shaqooyinka suubban ee aad kala timaaddo qalbiga, afka, iyo addimada.

Iskudarka labadaa maaddo, waxa aan soo ogaannay, qabiilka iyo shacabku in aan ay ahayn wax ka yimid caqliga aadamaha, ama abuurka dabeecadda, ee ay yihiin wax ka yimid doonista Alle, oo leh xikmad qeexan oo aadamaha laftirkiisu uu ka faa’iidaystay. Kol haddii uu Alle sameeyay, waxa aan qiraynnaa in ay yihiin wax wanaagsan, maadaama Alle uu yahay Alle wanaagsan, jecel yahay na wanaagga. Sida oo kale, waxa aan soo ogaannay, sarraynta iyo sharaftu in aan ay ku jirin wixii uu kaa yeelay Alle, ee ay ku jirto waxa aad iska yeesho adigu. Bartan ayaa aan kolkaa ka fahmaynnaa, falsafadda weyn ee loo sameeyay qabiilka ee ah in la isku garto, in ay ka dhalanayso ujeeddooyin cayyiman, oo noqonaya isticmaalkeeda saxda ah, kuwaa oo ay shareecadu si faahfaahsan u qaadaadhigtay. Ujeedooyinkaa waxaa ka mid ah, qofku in uu ku xidhiidhiyo qaraabadiisa. Waa shaqo aad u wanaagsan, qaraabaxidhiidhintu, oo lagu kasbado cimri dheer, arsaaqad badan, iyo raalli-ahaanshaha Eebbe, waajib na ku ah qof wal ba oo Muslim ah—oo haddii uu la iman waayo, mutaysanaya intaa ka soo horjeedkooda. Hadda ba, xaqiiqadu waxa ay tahay, qabiil la’aantii, in aad aan baran karin xigtadaada, ha ba dambayso in aad xidhiidhiso e. Sababtaa darteed, ayaa uu Suubbanaheennii Udgoonaa nagu dhiirrigeliyay, in aan baranno qabiilka, si aan u xidhiidhinno qaraabadayada: «Nasabyadii na waxa aad ka barataan wax aad ku xidhiidhisaan qaraabadiina . . . (Tirmidi, Xaakim, iyo Imaam Axmed, ayaa soo saaray xadiiskan, waxaa na laga wariyay Abuu Hurayra).» Isla markaa ayaa aan gudan karnaa, waajibka kale ee ku yimid aayadda 214aad, ee Suuradda 26aad ee Qur’aanka, ee ah: «U dig xigtadaada kuu dhow . . !!»

Waxaa kale oo ka mid ah, qabiilku in uu yahay geed ay ka farcamaan axkaam dhowr ah oo diineed, oo isaga la’aantii aan ba la gudan karin, ha ba yaraato e. Tusaale ahaan, guurka iyo dhaxalka. Gabdhaha guurkoodu kuu bannaan yahay, iyo gabdhaha guurkoodu aannu kuu bannaanayn, ma aad aan garan karteen haddii aannu jirin qabiil. Waxaa na la arki lahaa qof guursaday habayartii, ama eeddadii, ama gabadha uu u yahay adeerka. Jeerka oo kale, ruux dhintay oo ka tegay maal badan, cidda maalkaa dhaxli karta, iyo cidda maalkaa aan dhaxli karin, ma aad aan garan karteen haddii aannu jirin qabiil. Waxaa na la arki lahaa saaxiib, ama macallin, ama xidid dhaxlay maalkaa. Sidaa sababteed, ayaa ay shareecadu u sharaftay qabiilka, waa na ujeeddo ka mid ah ujeeddooyinka waaweyn ee shanta ah ee ay u timid in ay ilaaliso, oo tan iyo qiyaamaha jirsiiso. Bal, waxaa la isla qirsan yahay, Muslim iyo Gaal ba, qabiil la’aantii, noloshu ba in ay fasahaadi lahayd dhinac kasta ba, oo fawdadu noqon lahayd “xad’dhaaf xad’dhaafta” . . !! Kuwan ayaa ah, xaqiiq ahaantii, ujeeddooyinka wanaagsan ee loo jideeyay qabiilka, ee ku macnaysan falsafadda garashada, ee ah, in la isku xidhiidhiyo, in la isku kaalmeeyo, in la isku guursado, iyo in la isku dhaxlo. Xadkaa toolmoon, ee tusmaysan, ayaa uu Alle u dhigay, adeegsiga suubban ee qabiilka. Waa na mid lagu khasban yahay in aan laga tallaabin.

Hadda ba, haddii aan fahamnay qabiil waxa uu yahay, cidda samaysay, ujeeddada ay u samaysay, iyo faa’iidada uu lee yahay, maxaa ay tahay qabyaaladi . . ?! Si kooban, se leh macne weyn, waxa aynnu odhanaynnaa, qabyaaladdu waa jaad ka mid ah xagjirnimada, taa oo uu qofku xagjir ku noqonayo reerkiisa. Si fidsan na, waa fikir iyo dhaqan wada socda, oo uu qofku marka hore si run ah u aaminayo qabiilkiisu in uu lee yahay sarraynta iyo sharafta dhammaantood macne kasta oo ay lee yihiin erayadaasi—marka dambe na si daacad ah u dabbaqayo fikirkaa oo reerkiisa u doonayo xaq iyo xuquuq aan ay lahayn, taa oo keensanaysa reer kale xaq iyo xuquuq uu lahaa in laga dhaco. Sidaa darteed, waa aydhiyoolajiyad qofka u gasha si tartiib-tartiib ah, se kolka dambe la tagta heer fog oo aan lahayn waxkaqabasho—inta badan na waxa ay ka dhalataa fawdada, oo meel ay ka jirto nidaam fiican oo dadkiisa siinaya madaxbannaani, caddaalad, sinnaan, talawadaag, deganaansho, xasillooni, nabad, iyo jacayl run ah ka ma dhalato. Taariikh ahaan, Ibliiskii la nacladay, ayaa ugu horreeyay cid sinjigiisa ku dhegta oo caqiido ka dhigata, isaga oo u arkay maadaama laga abuuray naar, Nabi Aadam na laga abuuray dhoobo, in uu ka sarreeyo ka na sharaf badan yahay; sidaa awgeed na, ay tahay gef weyn amarka Alle ee ah in uu u sujuudo Aadamka ka liita. Waa kii lahaa, markii uu Guulle weyddiiyay sababta uu ugu sujuudi waayay Aadamka uu ku abuuray gacantiisa: « . . . aniga ayaa ka wanaagsan isaga: aniga waxa aad iga abuurtay naar, isaga na waxa aad ka abuurtay dhoobo . . !! (38:76).» Falsafadda uu Ibliis u sameeyay qabyaaladda, keli ah waa in la isku dulmiyo, taa oo ka dhalanaysa dadka midaysan in la kala qaybiyo, qiime kasta oo jira in la qiimatiro, iyo arlada gebigeeda ba in laga dhigo naar holcaysa oo cid kasta oo ku dhacdaa ay dhimato, si ugu dambayn naarta weyn ee dambe loo wada galo, halkaa na uu isagu ka noqdo Madaxweynaha Jahannama . . !!

Tabtaa garashadeed, qabyaaladdu wax kale ma ahan, ee keli ah waa aragti halaag ah oo uu hal’abuuray Ibliis, kaa oo doonaya maadaama uu Aabbaheen ka cilmi batay, lagu na xujjeeyay in uu u sujuudo uu na diidday, in uu dhashiisii kaga aargoosto, kala qoqobo oo qaar ba si ugu sheekeeyo, oo falsafaddii qabiilka ee ahayd ha la isku garto u dooriyo ha la isku qiimeeyo—taa oo ay ka dhalanayso isku jeclaada, isku na naca; isku gobeeya, isku na gumeeya; iyo, isku weyneeya, isku na yareeya. Arrimahaa oo dhan na, waxa ay lid ku yihiin xididdada iyo tiirarka iimaanka, guud ahaan ujeeddooyinka iyo mabaadiida Islaamka, iyo falsafaddii uu Alle ka lahaa qabiilka; sidaa ayaa ay qabyaaladdu ku noqotay xaaraan, xukun ahaan, sharcigu na ka cabbiray qudhun, qofka laga helo na lagu shaambadeeyay xarwawaal (doorshaanka afkiisa iyo sankiisa ku riixa xaarka uu duuduubay, si uu u geliyo godka uu sahansaday, dabadeed na uu u cuno) . . !! Aydhiyoolajiyaddaa halkudhegyadeeda halista ah waxaa ka mid ah: U gargaar walaalkaa gar iyo gardarro ba; Hiilkaygu iyo hoogaygu waa haybtayda; Jambalkaaga iyo jilibkaaga waa lagu jiraa; Xaq iyo xaqdarro ba xigtadayda; iyo, Anigu tolkay ayaa aan la tilmaan ahay—haddii ay hanuunaan waa aan la hanuunayaa; haddii kale oo ay hallaabaan na waa aan la hallaabayaa. Qabyaaladdu waa qabiilkudheg, la mid ah noocyada kale ee tacassubku uu ku jiro, sida: mad’habkudheg, kooxkudheg, iyo qofkudheg.  

Hadal iyo nuxurkii, qabiil iyo qabyaalad, waa labo shay oo aad u kala duwan, aad na u kala fog, xaqiiqdii. Qodobka kowaad, asal ahaan, qabiilka waxaa abuuray Alle, waxa uu na u abuuray falsafad ah in la isku garto, taa oo ujeeddooyinkeedu yihiin: in la isku xidhiidhiyo, in la isku kaalmeeyo, in la isku guursado, iyo in la isku dhaxlo. Laakiin, qabyaaladda waxa abuuray Ibliis, waxa uu na u abuuray falsafad ah in la isku gardarroodo, taa oo ujeeddooyinkeedu yihiin: in la isku aflagaaddeeyo, in la isku naco, in la isku diriro, iyo in la isku dhammeeyo. Qodobka labaad, xukun ahaan, qabiilku waa wax fiican, oo qiimigiisa ay xustay diintu, dhiirrigelisay in la barto, isla jeerkaa na ka mid ah ujeeddooyinkii shanta ahaa ee ay u timid shareecadu in ay dhawrto, oo ay waariso. Laakiin, qabyaaladdu waa wax xun, oo qadhmuunkeeda ay xustay diintu, fartay in laga dheeraado, isla jeerkaa na ka mid ah dhaqammada wax dumiya ee bulsho hore u socotay dib u celisa, oo hankeeda iyo mooraalkeeda wiiqda. Qodobka saddexaad, Soomaali ahaan, qabiilku waa wixii na badbaadiyay horay, ee jiritaankeennii iyo dhaxalkeennii ilaaliyay, gumaystayaashii naga xoogga iyo xoolaha badnaa na naga celiyay oo u diidday in ay si buuxda noo kala furfuraan; burburkii ka dib na, waa wixii na badbaadiyay, ee dadkeennii dalka ka baxay ku kellifay in ay biilaan dadkii ay kaga soo tegeen dalka. Laakiin, qabyaaladdu, waa wixii na darxumaynayay shalay, ee sababayay isticmaarku muddo in ay ku sugnaadaan geyigayaga, waa na wixii burburiyay qarankeennii iyo qawmiyaddeennii weynayd; burburkii ka dib na, waa wixii na sii dullaynayay, ee gacanhoorsiga iyo kabaqaadka na baray, wixii noo soo hadhay na ku dulqoray “waa iib” . . !! Sidaa daraaddeed, qabiilku waa dugsi; qabyaaladdu na waa dumis. Waa gef aad u weyn, runtii, labadaa mas’alo ee aan is khusayn, asal ahaan iyo xukun ahaan, iyo waaqic ahaan ba, in la mataaneeyo oo la dhaho, waa isku mid, iyo la ma kala saari karo . . !! Qofkii mataaneeya oo mideeya, waxa uu ka dhigan yahay, qof mataaneeyay oo mideeyay Ilaahay iyo Ibliis, wacnaanta iyo xumaanta, iyo faa’iidada iyo khasaaraha . . . !!!

W.Q.: Jaalle Maxamed Cabdirisaaq Saciid “Samiik”

Qoraa iyo aqoonbaadhe Soomaaliyeed

Boosaaso, Bari, Soomaaliya

Lamme, Maarso 13, 2017—11: 30 G.D.

Ma Ku Baraa Jaallahayga Qaaliga Ah . . ?!

Miyaa uu jiraa adduunyadan shakhsi noolaan kara saaxiib la’aan? Miyaa uu se jiraa ruux dafiri kara xaqiiqada sheegta: Saaxiibka wanaagsan waa dheeman qaali ah? Haddii ay warcelinnadaadu yihiin “maya,” waxa aan kuu qirayaa in aad tahay qof baraarugsan—haaheey! . . qof ku baraarugsan jaallihiisa fiican kaalin weyn oo shariif ah in uu ka qaadan karo guushiisa, horumarkiisa, iyo liibaantiisa, dhan kasta ba. Haa, waa dhab taasi; waa aad baraarugsan tahay, akhriste. Hadda ba, haddii aad lee dahay jaalle sidaa ah, sow kaa ma mudna in aad ku faanto oo barto bulshadaada . . . illeen nimcada oo la tiraabtiraabo waa nooc ka mid ah mahadda iyo abaalcelinta e? Mise, waxa aad tahay bakhayl xun o, keligaa in aad faraxdo oo libinaysato ayaa aad jeceshahay, dadka kale na ka qadaan galladahaa?! Maya, maya, ma aan ahi axadka leh tilmaantaa xun haddii aad tidhi, hubaashii, waxa aad lee dahay gobannimo qofeed; taa jiritaankeed, ayaa aan doonayaa caawa in aan ku baro jaallaha ugu qaalisan guud ahaan jaallayaashayda . . kaalinta kowaad qofka ii gu jira! Miyaa aad garanaysaa, ama se qiyaasi kartaa, cid uu yahay, iyo hayb uu galo toona? Maya, maya, ma aan garanayo ma na qiyaasi karo haddii aad tidhi, runtii, waxa aad tahay runlow. Aniga ayaa ku baraya si fiican na kuu baraya, mar dhow. Bal se ka hor inta aan aan ku barin, mid aan kuu sheego, jaalle: Waxa aan ka dabuubqaadanayaa qaaciidada tidhaahda: Shay waxa lagu qiimeeyaa waxtarkiisa; sidaa daraaddeed, waxa aan doonayaa in aan kula wadaago qodobbo dhowr ah, oo dhabtii, si weyn uga maragkacaya qiimigiisa. Bal is deji, fahamka soojeedi, malaggii fiqhiga na siraad, oo qiimee saaxiibkay!

B. — Degaan dadkiisu aan aqoon dhaqanka “ma garanayo” iyo dhaqanka “dhegaysiwanaagga,” ayaa aan ku dhashay, ku na barbaaray. Sidaa dhaqankaygu iyada oo uu yahay, oo aan aaminsan ahay cid iga cilmi badan iga na aragti dheer ifka in aan ay ku noolayn (oo ahay: Sheekhul-kulli), ayaa aan si hagaagsan isku barannay mudane fiican oo garashadiisu gob tahay, akhlaaqdiisu na weyn tahay. Saaxiibkay, waxa uu i baray in aan waxmagarad ahay se xaqiiqadaa dafirsan ahay, isaga oo i soo hordhigay wacaallo iyo ogaallo ciiddaa ka badan oo dunidayda nololeed aan ku jirin. Mar kale, waxa uu i baray, ka dib kolkii uu i edbiyay ee uu iga yeedhsiiyay “si toos ah ayaa aan u garwaaqsan ahay in aan ahay ma-yaqaan.” in falalka wanaagsan ee ay lee yihiin dadka wanaagsan ay ka mid tahay, “in ay hadalka yareeyaan, dhegaysiga na badiyaan.” Dabadeed na, geyllan badan waxa aan u galay sidii aan u kobcin lahaa kasmadayda iyo akhlaaqdayda, iyo sidii aan u noqon lahaa “tusaalaha kowaad ee samaanta.” Jaallahay, waxa aan u arkay cirsankayeedh uu ii soo diray Allaha Weyn, xilli aan u baahnaa labada ba badbaado nafeed iyo horumarin nafeed, xaqiiqdii. Alla jaallahay qiime badanaa . . !!

T. — Xilligii akhriska aan bilaabay, wax ma qori jirin, iska ba daa in aan noqdo qoraa e. Waayihii dambe ee aan akhriska joogteeyay, hannaaneeyay na, waxa uu si kalsooni ay ku jirto ii gu sheegay, in aan isku dayi karo in aan wax qori karo, qalbigayga na ay ku kaydsan tahay xogo fiican oo aan u kaashan karo qoraalsamaynta. Taa anigu u ma aan aan arag oo qudh ah talo uu i siiyay jaallahay, ee sida oo kale waxa aan u arkay bilow aqoonsi ah oo daaran abaalmarin mudnaan iyo tusmo badan huwan. Waa aan ku dhaqaaqay taladaa; Mey 11, 2013, mareegaha Soomaalida waxaa lagu faafiyay qoraalkii kowaad ee aan qoray. Markii aan arkay qoraalkaygaa, ee cabbaar aan dhugtay sawirkaygii saarnaa iyo magacaygii ku saxeexnaa, xaqiiqdii, farxad baa aan la ilmeeyay, qof kasta oo aan aqaannay oo aan heli karay na waa aan la wadaagay, farxad darteed! Saaxiibkay, aad baa uu u bogaadiyay dedaalkayga, waxaa uu na igu yidhi weedh farxaddaydii sii labajibbaartay dhan, hammi hor leh na igu beertay dhan kale: Waxa aad noqon doontaa qoraa weyn! Waxa aan ku fikiri jiray, goorma ayaa aad sida Afrax, Aw Jaamac, Ibnu Qayyim, iyo Joorj Oorweel oo kale noqon doontaa, oo waxsoosaar maskaxeed yeelan doontaa. Waxa ay, raggaasi, ahaayeen raggii aan akhrin jiray hal’abuurkooda berigaa. Nafhurid badan ayaa uu ii sameeyay jaallahay, si joogto ah na waxa uu igu la wadaagi jiray fikirro badan oo aan wax ka qori karo, iyo farshaxanno badan oo aan qoraalkayga ku tayayn karo. Halkaa ayaa ay, dhabtii, ka timid jacaylka weyn ee aan jecel ahay jaallahay iyo qoraalka, iyo jacaylka weyn ee aan jecel ahay bulshadayda in aan baro jeclaysiiyo na akhriska iyo qoraalka. Alla jaallahay qiime badanaa . . !!

J. — Maalin Agaalli ah, goor caweys ah, jawigu qabow yahay, oo tirsigu yahay Okt. 13, 2012, ayaa aniga oo booqasho kedis ah ku tegay degelka caanka ah ee “Somalitalk,” waxa aan ku arkay ka na akhristay maqaal magacbixintiisu aad iyo aad ii soo jiidatay, farriintiisu na aad iyo aad ii raadaysay. “Hibo La Hilmaansan Yahay,” ayaa uu ahaa cinwaankiisu—waxaa na qoray aqoonyahanka weyn ee Soomaaliyeed, Dr. Saadiq Eenow. Fiidkaa ka hor, waxa aan ahaa qof aan ka faa’iidaysan jirin wakhtigiisa, oo in badan ku fasahaada ku na lumiya codtebiye joogid, laandhuu cayaarid, suuq wareegid, kubbad dheelid, iyo haasaawe tegid. Sidii cunug yar oo taagan wabi jiinkiisa oo yaxaas horor ahi si degdeg ahi u dafay, ayaa awood aan aan garanaynin qolkaygii iga saartay oo badda jiinkeeda i fadhiisisay. Fikir dheer ayaa ay dabadeed ii dirtay, ugu dambayn na go’aan ragannimo ah waxa aan ku gaadhay nimcadii uu Boqorku i siiyay ee aan ku gaaloobay in aan garwaaqsado oo ka faa’iidaysto, samaysto na jadwal maalineed oo si run ah aan u dhaqangeliyo (si wakhtigayga aan uga faa’iidaysto oo aan u samaysto maarayn wakhti). Bartan weeye barta ay ka timid qorshaha aan ku badhaadhay ee ah siddeed saacadood ayaan kasta in aan wax akhriyo—ka na dhalatay halkudheggayga caanka ah: Hal dhigane . . Hal maalin! Sida oo kale, waa barta ay ka timid halganka ugub ee aan ugu jiro in aan gaadho horumar dhinac kasta ah, si aan u xaqiijiyo iskufillaansho dhinac kasta ah. Alla jaallahay qiime badanaa . . !!

X. — Fikirkaygu iyo adduun’araggaygu waxa uu ku koobnaa beeshayda iyo degaankayga. Sootoosiddayda ilaa seexadkayga waxa qudh ah ee aan ka fikiri jiray waxa ay ahayd danta Dhulbahante iyo horumarka Gobolka Sool. Heerkaa iyada oo uu joogo fikirkaygu, ayaa uu jaallahay i baray labo nin oo wadaaddo ah si, filasoofyo na ah si kale, oo lagu kala magacaabo mufakkir Cusmaan Raabi iyo mufakkir Maalik binu Nabi. Raabi waxa uu durkiyay degaankayga: waxa uu iga soo kaxeeyay Gobolka Sool oo waxa uu i keenay Jamhuuriyadda Soomaaliya, dabadeed na taa qudhdheeda ayaa uu iga sii waday oo waxa uu i geeyay Dhulweynaha Soomaalida (Geeska Afrika). Maalik is na waxa uu ballaadhiyay dantayda: waxa uu iga soo kaxeeyay danta Dhulbahante oo waxa uu i keenay danta Muslimiinta, dabadeed na taa laftirkeeda ayaa uu iga sii waday oo waxa uu i geeyay danta aadamaha (Danta Kawnka). Si wadajir ah na, labadoodu, waxa ay kaalmo weyn ka geysteen badinta iyo tayaynta garashadayda, iyaga oo i baray baadhis aan ku hakanin ku na qotadheeraanin mushkiladaha ay baadhayso sababaha dhaliyay iyo tiirarka haya in ay noqonayso baadhistaasi mid guuldarraysata. Waxa ay i bareen, jeer kale, qiimaha uu lee yahay erayga la dhaho “fikir,’ iyaga oo hoosta ka xarriiqay sababta ugu weyn ee ay Muslimiintu—oo ay kow ka tahay Soomaalidu—u aragxun tahay u na fasahaad badan tahay in ay tahay shaqagabka ay ku sameeyeen eraygaa dheemanka ah. Godkani waa godka ay ka timid danaynta iyo hilowga badan ee aan u hayo dunida fikirka, u na noqday qof si ilbidhiqsi ah ugu hawllan u fikirka iyo ka fikirka ummaddiisa, iyo akhrinta daraasadaha gaareeya caalamkaa cajabta badan leh. Alla jaallahaygu qiime badanaa . . !!

Kh. — Hiddaha iyo dhaqanka Soomaalida waxa aan ku arkaynnaa maaddo shacni badan leh oo ay ku baraarugeen Soomaalidu waa hore: waa sahanka. Kolka bulsho ay rabto aag ay degganayd in ay ka guurto abaar ama colaad ka jirta darteed, iska ma ay san guuri jirin oo “hortay dhaqaaq” xaaladdoodu ma aan ay ahayn e, waxa ay samayn jirtay sahan qaadan jiray maalmo badan iyo daraasado badan, loo na diri jiray mudane kasmo badan iyo waaya’aragnimo badan lahaa. Arrintaa aniga oo og se si cilmi ah aan aan ugu baraarugsanayn waxtarkeeda, ayaa uu jaallahay gacanta i qabtay oo dalxiis igu geeyay meere magaciisu yahay “aqoonbaadhis.” Halkaa wax badan oo badan ayaa aan ku soo arkay, ka na dheefay. Tusaale ahaan, waxa aan labada ba si fikri ah iyo si fal ah u soo bartay, in diyaaradda aqoonbaadhis lagu magacaabaa ay ka duusho labo garoon oo heer caalami ah: (1) garoon lagu magacaabo “Garoonka Caalamiga ah ee SHEEGE,” oo diyaaradda ka kacdaa ay tahay ujeeddadeedu dhibaato jirtay, jirta, ama ifafaalaheedu muuqdo in ay soo sawirto, soo na ogaato sababaha runta ah ee dhaliyay (ama dhalinaya), qodobbada jirsiiyay (ama jirsiinaya), iyo hababka habboon ee lagu xalliyay (ama lagu xallin karo); iyo (2) garoon kale oo lagu magacaabo “Garoonka Caalamiga ah ee IFTIIMIYE,” oo diyaaradda ka kacdaa ay tahay ujeeddadeedu fursad jirtay, jirta, ama ifafaalaheedu muuqdo in ay soo sawirto, soo na daahfurto sababaha runta ah ee abuuray (ama abuuraya), qodobbada suurageliyay (ama suuragelinaya), iyo hababka habboon ee looga faa’iidaystay (ama looga faa’iidaysan karo). Labo diyaaradood oo kasta oo labadaa garoon ka kala duula waxa ay isku arkaan maqaaxi lagu magacaabo “sahan baadhiseed”—oo ay ka wada qadeeyaan, illowse cunnooyin kala duwan ay ka dalbadaan. Taasi, kolkaa, waxa ay i bartay muhiimadda badan ee ay lee dahay sahansamayntu. Waa na sababta macnawiga ah ee keentay inta aan aan dhigane qorin oo ummaddayda buug ku soo kordhin, in taa ka hor maqaallo, curisyo, sheekafaneedyo, iyo baadhisyo badan qoro, si aan qalinka iyo qoraalka ugu tababbarto si hadhow aan u qoro kitaab qiime iyo tayo badan leh. Waa isla sababta macnawiga ah ee keentay inta aan aan guur samaynin oo ummaddayda qoys ku soo kordhin, in taa ka hor wax badan ka barto caalamka haweenka, aqoonta maammulka qoyska, fanniga wasmada, iyo cilminafsiga gaarka u ah gabadha Soomaaliyeed, si aan akhriska iyo baadhista ugu tababbarto si hadhow aan u yagleelo qoys qiime iyo tayo badan leh. Alle jaallahay qiime badanaa . . !!

Kuwaasi, waa ummuuro shan ah, oo ka mid ah dheefaha tirabeelka ah ee saaxiibkayga aan jecel ahay ee magaciisu yahay “akhris,” ciddiisu na tahay “af,” aan ka korodhsaday. Jaallahay, aan xog lagamamaarmaan ah kaa siiyo e, ma aha qof oggol in ay bartaan cid ama dhaqdhaqaaq gaar ah, ee dhabtii waa qof oggol in ay bartaan cid ama dhaqdhaqaaq kasta, xeer la’aan! Ma yaqaan, tabta oo kale, nacaybka iyo seeflaboodnimada—ee, taa beddelkeeda, waxa uu yaqaannaa jacaylka iyo dulqaadka. Waa mudane, barbaariye, iyo taageere bashaash iyo daacad ah, diyaar na u ah mid wal oo soo martiya in uu ku qaabilo weji furfuran, qalbi faraxsan, iyo niyad filan—uu na dhiso shakhsiyaddiisa iyo dhaqankiisa, ka dhigo hal’abuur iyo mufakkir weyn, fahamsiiyo qiimaha wakhtiga iyo firaaqada, kobciyo fikirkiisa iyo adduun’araggiisa, oo ugu dambayn—laakiin ma aha tii u dambaysay e—guddoonsiiyo furaha guusha. Waa uu ku hodminayaa ku na tayaynayaa saaxiibkay, ilaa heerka u sarreeya mid wal ba. Sidaa daraaddeed, waxa aan kugu la talinayaa, si dhakhso ah in aad uga war doonto, oo aad u la tagto ujeeddo san iyo wadne saliim ah. [Jaallahay waa aniga ku baray e, kaa na codsaday in aad qiimayso e, bal ka warran?! . . . . Sidee u aragtaa?!]

W.Q.: Jaalle Maxamed Cabdirisaaq Saciid “Samiik”

Qoraa iyo aqoonbaadhe Soomaaliyeed

Boosaaso, Bari, Soomaaliya

Lamme, Feebarweri 20, 2017—01: 00 G.H.

Muhiimadda Akhrinta Iyo Xifdiga Qur’aanka

Shaqooyinka ugu wanaagsan ee Eebbe Weyne loogu dhawaado isla jeerkaa na lagu kasbado ammaan, wanaag, iyo darajo badan waxaa ka mid ah oo kaalinta kowaad ku jira xifdiga hadalkiisa sarraynta badan leh. Dabci ahaan aadamuhu si uu noloshiisa u fududeeyo u na horumariyo waxa uu baadidoonaa oo si fiican u qabtaa wax wal ba oo arrintaa ka kaalmayn kara. Waa sababta maansooyinka, halkudhegyada, halhaysyada, odhaahyada, xigashooyinka, xeerarka, iyo tusaalayaasha wanaagsan u xifdiyaan, qalbiga ugu qortaan, u daliishadaan, oo noloshooda ugu sharraxdaan. Haddii hadalka caadiga ah ee bani’aadamku ku hadlay muhiimaddaa iyo weynaantaa cajiibka ah lee yahay, maxaa ka wanaagsan oo ka qiime badan hadalkii uu ku hadlay Casiiska Korreeya ee dunidan iyo iyaga ba abuuray?! Hubaashii jawaabta saxda ahi ee caqliga fikirayaayi celinayo waxa ay noqonaysaa sidatan: “Wax hadalkaa ka qaalisan oo uga mudan in la qaybo xaqiiqadii ma ay jirto.” Sidaa haddii aan isla fahamnay, waxa aan dhab ahaantii hadda na ogaanaynaa hadalkaa mudnaanta xifdigiisa in ay adillo badan ku soo arooreen, kuwaa oo ina tusinaya wacnaanta badan ee ku jirta qaybiddiisa, iyo dheefaha badan ee xigtadiisu dheer yihiin guud ahaan bahda Mulimiinta. Halkan waxa aan ku soo gudbin doonnaa qaar ka mid ah tusiyaashaa, innaga oo uga dan leh Muslimiinta haatan ee qalbixidhanku ku dhacay in ay ku baraarugaan, ogaadaan na mas’aladani in ay ilaa xad yaraysanayaan, oo aan ay garasho xattaa dhexdhexaad ahi fahamkeeda u lahayn.

Waxaa ku soo arooray ahmiyado badan akhrinta iyo qaybidda Qur’aanka kuwaa oo cid wal ba ba (oo xattaa aan Muslim ahayn) si fudud uga garaabi karto ahmiyadnimadooda. Mar kowaadkii, xaraf wal oo ka mid ahi waxa lagu helayaa darajo toban xiddigood oo wanaag ah oo xisaabtooda uu Mawle la gaar yahay. Xadiis uu ibnu Mascuud (I.H.K.R.N.) Nabi Maxamed (N.N.K.H.A.) ka werinayo ayaa ajarkaa badan ee in lagu degdego oo lagu tartamo tahay inoo sheegaya. “Qofkii xaraf ka mid ah Kitaabka Eebbe akhriya waxa u sugnaatay wanaag . . wanaaggaa oo ahaaday toban xiddigood . . . idin ma lihi alif’laam’miiim waa xaraf qudh ah, wax se aan idin lee yahay alifku waa xaraf, laamku waa xaraf, miimku na waa xaraf (Bukhaari, Taariikhul Kabiir, 1/216).” Sida ay isku raacsan yihiin badanka culimada waaweyn ee xadiiska, erayga “xaraf” ee xadiiskaa ku jira waxa looga jeedaa xuruufta alif’b’da, ee looga ma jeedo xarafkii eraybixinta ahaa ee u dhigmay “eray” ee agtooda layaqaanka ka ah culimada fanniga naxwaha ku talaxtegay. Waxaa kale oo xusuus mudan in culimada Muslimiiintu isku raacsan yihiin akhrinta iyo xifdiga Qur’aanka in ay tahay cibaado weyn oo fadli badan leh, taa oo addoonkii si ikhlaas ah u sameeyaa akoonkiisa buuxin karta, si weyn na uga farxin karta. Kol haddii ay cibaado Raxmaanka loogu dhawaanayo oo darajo lagu helayo tahay, waxaa in la is weyddiiyo ama weyddiin in laga keeno ba khalad noqonaysa, maxaa Qur’aanka loo akhrinayaa ama xifdigiisa loo dhiirri gelinayaa. Haddii xarafkii keli ah tobankaa xiddigood lee yahay, bal aayadda Qur’aanka ugu yar imisa xiddigood ayaa ay yeelan kartaa? Sida oo kale aayadda dhexdhexaadka ah? Sida oo kale aayadda Qur’aanka ugu dheer? Sida oo kale akhriska bog, maqro, xisbi, jus, iyo suurad?!

Mar labaadkii, xifdisanaha Qur’aanka xifdisan ee axkaamtiisa sida fiican u garanaya u na sugay, waxa uu lee yahay darajo adduuneed iyo mid aakhireed oo cid isku dhererin kartaa hubaashii aan ay jirin. Si aynnu arrintaa u caddaynno oo tusaalayaasheeda na u keenno, waxa aynnu jeerka kowaad lee nahay asaagii waxa uu kaga hormarayaa imaamnimada, teeda salaadda iyo teeda madaxtinnimada labada ba. Abii Mascuud al-Ansaari (I.H.K.R.N.) waxa uu xabiibkeena weyn ka wariyay xadiis qiime badan oo noo tilmaamaya sida imaamnimada loo kala lee yahay oo Ehlu Qur’aanka adduunka loogu faddilay. “Dadka ha hoggaamiyaan kuwooda Qur’aanka ugu yaqaan. Haddii ay Qur’aanka isku mid noqdaan, kooda sunnada badiya. Haddii ay sunnada isku mid noqdaan, kooda soo hor hijrooday. Haddii ay hijrada isku mid noqdaan, kooda weyn . . . (Muslim, 673).” Qaariga Qur’aanka yaqaan na ee sida wanaagsan u akhrinaya ayaa xaq u leh imaamnimada, xattaa haddii uu yahay aqoongaab fannigaa uun ku kooban, masjidka uu jooga na la joogaan aqoondheeryo badan oo magac weyn leh! Sida aad adigu iyo guud ahaan aadamuhu wada garan karaan, imaamnimadu waa mas’alo adag oo si adag loogu diriro oo wax wal oo wanaagsan iyo wax wal oo xun ba loo huro. Halka qudh ah ee ay dhacdo in ay oggolaadaan gaban aad u gu’ yar oo aad u magac iyo mustawe yar in uu hoggaamiyo, ku dabafaylaan iyaga oo raalli ka ah, oo boqorro, taajiriin, culimo, macallimiin, iyo mufakkiriin ahi, waa markan xaqiiqdii. Mar kale ma ay jirto! Darajadaa iyo booskaa sare waxaa gaadhsiiyay waa Qur’aanka uu erayadiisa xifdiyay, akhrintiisa na xariif ku noqday! Ma ay jirto wax kale oo gaadhsiiyay oo imaamnimadiisa ansaxiyay! Tabtan oo kale, ayaa haddii madaxtinnimada u tartamaan ama isku qabsadaan labo mudane oo si wal ba isku ceshan kara bal se Qur’aanka xifdigiisa iyo akhriskiisa ku kala mudan, waxaa madaxtinnimada lagu soo dhawaynayaa oo Kursiga Qaranka lagu sharfayaa kii Qur’aanka xifdisanaa ee qaariga wacan ahaa. Macnahaa waxaa ay culimadu ka fahmeen xadiiskaa, xadiisyo kale, iyo ishaarooyin dhowr ah, oo aynnu eegga halkan ku wada qori karin.

Jeerka labaad na waxa aynnu lee nahay asaagii waxa uu kaga hormarayaa darajada jannada. Akhriyaagu waxa uu lee yahay xaalad gaar u ah oo cid la gashaa aan ay diintu tiraabin. Haddii aynnu soo garannay darajadiisa adduunyada, oo aynnu soo ogaannay sharaf badan in uu lee yahay, sharaftaasi waxa ay buuxsamaysaa marka uu Alle agtiisa yimaaddo, oo jannada galo. Si uu Ilaahay (S.W.T.) dadka hadalkiisa bartay ee sugay u karaameeyo, dadka Ehlu Jannada na u tuso sharafta weyn ee ay lee yihiin, waxaa Nabi Maxamed (N.N.K.H.A.) ka sugnaaday xadiiskan: “Qiyaamaha qofkii Qur’aanka qaybay waxaa lagu odhan doonaa, akhri Qur’aanka—oo sidii kolkii aad dunida joogtay u akhrin jirtay oo kale u akhri—, darajada booskaaga jannada waa mid ku dhammaanaysa aayadda ugu dambaysa ee akhriskaaga (waxaa soo saaray Imaam Axmed, Tirmidi, iyo abuu Daa’uud . . waxaa na saxeexiyay xadiis yahan Albaani).” Xadiiiskaasi waxa uu inoo faa’iidaynayaa, kow, macnaha erayga “akhris” ee halkaa ku yimid in looga jeedo “xifdin”; labo, qof ba qofkii uu ka xifdin badnaa in uu jannada dhexdeeda kaga darajo sarreeyo, maadaama jannadu darajaad lee dahay; iyo, saddex, qofkaasi in uu jannada dhexdeeda darajo ba darajo uga sii baxo waxa qudh ah ee sababay in ay tahay, kolkii uu adduunyada joogay muhiimaddii uu siiyay Qur’aanka xifdigiisa. Haddii ba qofkii toban aayadood uun yaqaannay uu toban jeer kor u sii baxayo, maxaa aad xaqiiqadii u malaynaysaa, akhriste, kii aayadaha Qur’aanka oo dhan yaqaannay?! Sow 6236 jeer kor u dallacmi maayo oo darajada ugu sarraysa gaadhi maayo?! Cajiib . . !!

Mar saddexaadkii, wanaagga badan ee xaafidku lee yahay waxaa ka mid ah in uu qiyaamaha rafiiq la noqonayo malaa’ikta baarriyiinta ah ee barakaysan. Xadiis ay hooyadeen qaali, Caa’isha ina Abuubakar (I.L.R.H.K.N.), ka werisay aabbaheen qaali, Maxamed ina Cabdullaahi (N.N.K.H.A.), waxa uu yidhi suubbanuhu: “Shakhsigii Qur’aanka akhrinaya isaga oo akhrinta xariif ku ah waxa uu la jaalle noqonayaa malaa’ikta baarriyiinta ah ee barakaysan . . . (Bukhaari, 4653; Muslim, 798).” Kaasi haddii uu yahay xaafidkii tajwiidyaqaanka ahaa, kii isagu carrabkiisu culuslaa, ee akhriska iyo xifdigu ku adkaayeen, waxa uu suubbanuhu noogu sheegay isla xadiiskaa in uu lee yahay labo ajar—ajar dedaalkiisii ah, iyo ajar dhibkii uu la kulmay ah. Xadiiskaasi waxa aan ka faa’iiidaysanaynaa, xattaa haddii akhrinta iyo xifdiga Qur’aanka qaarkeen dhibaato badan kala kulmaan, in ay dhibaatadaa uga harin hawshaa wanaagsan, ee ay geesinnimo iyo geyllan badan muujiyaan, si ay labadaa ajar u helaan, labadaa oo Aakhiro wax badan u goynaysa hubaashii. Sida oo kale waxa aynnu ka faa’iidaysanaynaa wax cudurdaar ah Maalinta Dambe in aan loo haynin qofkii ku andacooda in aannu Qur’aanka baran sabab kasta oo uu sheego. Suubbanuhu isaga oo ka hadlaya fadliga ay lee dahay goob Qur’aan lagu akhriyaa waxa uu yidhi: “Dad guri ka mid ah Guryaha Guulle ku ma kulmaan iyaga oo doonaya Kitaabka Kariimka in ay akhriyaan, iyo in ay daraaseeyaan ba, illaa haddii ay sidaa sameeyaan, waxaa ku soo degaysa deganaansho, waxaa daboolaysa naxariista Eebbe, waxaa waardiyaynaysa Malaa’ikta, waxaa na agtiisa ku xusaya Eebbe Weyne (waxaa soo saaray Muslim, abuu Daa’uud, Tirmidi, Nisaa’i, ibnu Maajah, ibnu Xambal, I.Q.K.).” Xadiiskaasi waxa uu noo faa’iidaynayaa xattaa qof in uu kulankaa goobjoog ka noqdo oo hawshiisu dhegaysi uun ku koobnaato, in aannu xattaa ka qadaynin deganaanshahaa, naxariistaa, waardiyayntaa, iyo xusitaankaa Eebbe. Bal ka warran kuwii akhrinayay ee daraasaynayay?! Cajiib . . !!

Mar afraadkii, waxaa jira xadiis haddii aynnu maqalno oo macnihiisa fahmno inoogu filan waano iyo waxsheeg ku saabsan, iyo muhiimad iyo adkayn ku saabsan, xifdiga iyo akhriska Qur’aanka. Rasuulku waxa uu inooga digay qof Mu’min ah oo hadda na qalbigiisa aan wax Qur’aan la dhahaa aannu ku jirin. Xadiis uu ibnu Cabbaas (I.H.K.R.N.) Nabiga ka wariyay waxa uu Mustafe (N.N.K.H.A.) yidhi: “Ruuxii aan qalbigiisa wax Qur’aan ahi aannu ku jirin waxa uu la mid yahay guri kharaab ah (Imaam Tirmidi—xasan-saxeex). Waa tusaale nool oo ina dareensiinaya innagu na amraya Qur’aanka qalbigeen na in aan ku weelaynno—sida aan ugu weelayn karo na waa uun in aan akhrinno oo xifdinno. Sida aynnu og nahay, guri kharaab ah waxaa ku nool dad kharaab ah iyo xayawaanno halis ah oo dilaa ah. Tabtaa oo kale, qofka aan qalbigiisu Qur’aan ku jirin waxaa qalbigiisa ku nool fitan iyo fasahaad badan iyo xanuunno nafsi ah oo xumaraadiye ah. Sida oo kale xadiis kale oo is na muhiimaddaa weyn dhiirri gelinaya oo uu weriyay abuu Umaama waxa uu Axmed (N.N.K.H.A.) lee yahay: “Akhriya Qur’aanka; waxa uu Maalinta Qiyaamaha imaanayaa isaga oo u shafeeco qaadaya jaallayaashii (Muslim, 804).” Qur’aanku keli ah waxa uu u shafeeco u qaadi doonaa, isaga oo wefdi ah oo suuradaha al-Baqra iyo al-Cimraan hor kacayaan, dadkii uu wakhtiga iyo dedaalka badan ka qaatay ee uu fadhiga, hurdada, haasaawaha, socodka, iyo raaxada dhalanteedka ah seejiyay, ee isaga uun jeclaa, akhrintiisa iyo xifdigiisa na ku raaxaysanayay.

Dhan kale, haddii aynnu u nimaadno garashada caadiga ah iyo dabciga nololeed ee aadamaha, waxaa aynnu heli karnaa sababo maangal ah oo akhriska iyo xifdiga Qur’aanka innagu dhiirri gelinaya. Sababta kowaad, waxa ay macallinka Qur’aanka ka caawinaysaa ardadiisu in ay macallinnimadiisa aqoonsadaan. Baadhisyada cilminafsiga ee majaalka tarbiyada waxa ay caddeeyeen xidhiidhka layaabka leh ee qanaacada iyo kalsoonida ka dhexeeya. Kol wal oo qanaacadu badato waa kol wal oo kalsoonidu kobocdo. Dhaqan ahaan aadamuhu waxa uu mahadiyaa oo soo dhaweeyaa qof wal oo waxa uu dhigayo yaqaan oo qaybsan, kaa oo aan u baahnayn mar wal in uu dhigane is hor dhigo, oo wax ka yeedhiyo. Tabtaa oo kale ayaa ardada yaryari, iyo waalidkood ba, macallinka Qur’aanka ee Qur’aanka yaqaan ee xifdisan, ee kolka uu rabo ardada in uu dhigo aan odhanayn “kitaabkii aaway” u qiraan ku na qancaan macallin wanaagsan oo xariif ah in uu yahay, dabadeed na siiyaan kalsoonidooda iyo danayntooda oo dhan. Sababta labaad, daaciga iyo doodaaga Muslimka ah waxa ay ka caawinaysaa in farriintiisu faafto oo saamayn yeelato. Sida aynnu garan karo, farriin wal si ay u faafto oo saamayn u yeelato, waxaa muhiim ah in ay cilmiyaysan tahay oo nuxuraysan tahay. Sidaa aawadeed, daaciga iyo doodaaga Muslimka ah cilmiyayntiisa diineed waxa ay san ka maarmaynin Qur’aan; sidaa daraaddeed, xifdisanaantiisa Qur’aanka waxa ay xaqiijinaysaa diyaargarowgiisa aqooneed, iyo suuragalnimada guulaysigiisa farriineed. Sababta saddexaad, waxa ay bulshada ka caawisaa imaamkooda in ay saxaan kolka uu qaldamo. Abuur ahaan aadamuhu waa mid hilmaan badan ama gefaf badan, sababtaa ayaa la arkaa imaam ay aayad ku dhegtay oo dhan na ba u dhaqaajin kari waayay. Cidda qudh ah ee uu imaamkaasi sixitaan ka filayo waa bulshada ku dabatukanaysa ee uu hoggaamiyaha u yahay. Ugu dambayn, waxa ay akhriyaaga ka caawisaa ummad dhan in uu baro isaga oo qalbigiisa ka baraya iyo in uu noqdo marjac kala saara ciddii wax Qur’aanka ka mid ah isku qabsata.

Gebagebadii, waxaa xusuus mudan oo in qormadan lagu gebagebeeyo ay tahay labo ammuurood. Midda kowaad waa in Qur’aanka aan maanta haysanno ee kitaabkiisu guri wal ba yaallo laga qoray quluubta dad ka mid ah dadkii wanaagsanaa ee Eebbe u fududeeyay in ay xambaaraan. Sababtii ugu weynayd ee soo dedejisay in la qoro waxa ay ahayd raggaa oo gabaabsi noqday oo wax badan oo ka mid ah dagaalladii diineed ku shahiiday, wax kale na si dabiiciyeed u geeryooday. Shakki waxa aan ku jirin haddii ay wada dhiman lahaayeen Qur’aankan aan maanta haysanno in uu la dhiman lahaa. Midda labaad, innaga Soomaali ahaan, iyo bulsho badan oo ina la mid ahi, Qur’aanku waxa uu innagu soo gaadhay dariiqa macallin-ka-qaadashada, oo kutubtu aad iyo aad iyo aad ayaa ay inoogu yaraayeen. Barayaashaa ayaa uu Eebbe ku ilhaamiyay furista madaaris waaweyn oo xer badan ka aflaxdo iyaga oo Qur’aanka laabahooda ka dhigi jiray. Macallin ba xer ayaa uu soo saaray ilaa ay ugu dambayntii xertii xerooyin badan soo saareen . . sidaa ayaa uu Qur’aanku jiilkeen na ku soo gaadhay, xaqiiqdii! Mugdi waxa aan ku jirin raggaa la’aantooda, Soomaalidu, Qur’aanku in uu soo gaadhi lahayn; haddii aannu soo gaadhi lahayn na waxaa weyddiin weyn ay ka furmi lahayd “xaqiiqada Islaamnimadooda.” Labada qolo ba waxa ay qaadhaan aad u badan ku darsadeen xifdinta Qur’aanla—waa na si ka mid ah siyaalaha aan aadamigu koobi karin ee uu Qaadirku Qur’aankiisa ku xifdiyo. Ammaan badan ayaa aan u haynnaa xifdiga Qur’aanka, haddii aan Soomaali nahay, waa na sababta keentay in aan kaga horrayno dalalka Islaamka oo dhan, xattaa Sacuudiga. Gunaanadkii, Qur’aanku waa hadalkii Alle. Wanaag iyo darajo ba intaa ayaa ugu filan dhabtii. Fadliga hadalka Eebbe hadallada kale dheer yahay waa fadliga Eebbe makhluuqaadkiisa dheer yahay. Qofka xifdiyay ee akhriskiisa wanaajiyay na waa Ehelkii Alle. Isaga na wanaag, ammaan, iyo darajo ba intaa ayaa ugu filan. Ruux ba ruuxa uu Eebbe uga dhow yahay waa ruux ba ruuxa uu ka wanaagsan yahay ka na darajo badan yahay. Dhammaanteen Eebbe ha innagu hanuuniyo akhrintiisa iyo xifdigiisa. Sida oo kale ha innaga dhigo kuwa agtiisa ugu qiimiga iyo wanaagga badan ee ah “kuwa Qur’aanka bartay dabadeed dadka sii baray (Bukhaari, Nisaa’i, Abuu Daa’uud, Tirmidi, iyo Axmed).” Aamiin.

W.Q.: Jaalle Maxamed Cabdirisaaq Saciid “Samiik”

Qoraa iyo aqoonbaadhe Soomaaliyeed

Boosaaso, Bari, Soomaaliya

Agaax, Diseembar 16, 2016—01: 52 G.D.

Eebbe Ayaa Ku Dilaya E, Maxaa Aad Hooyooy Gob Tahay!!!

Waxa ay ahayd maanta. Lixdii iyo shan daqiiqo ee aroornimo. Waxa aan soo galay carwo uu maammule ka yahay mudane aan aad isugu dheer nahay. Socodka waxaa igu wehelinayay dhigane qaali ah oo magaciisu yahay “The Language Instinct: How the Mind Creates Language.” Waxaa qoray qoraa is na qaali ah. Istiifen Binka.

Aniga oo xarragoonaya ayaa aan jaallahay gacanta u taagay, afka na ka i idhi “assalaamu calaykum wa raxmatullaahi wa barakaatuh.” Gacan naxariis badan oo qalbiga soo diray daacad looga marakacayo ayaa uu tayda gashaday, afka na ka yidhi “wa calaykumas-salaam wa raxmatullaahi wa barakaatuh.” Intaa dabadeed kursi ii dhowaa ayaa aan dabada la helay. Waxoogaa neef ah ayaa aan qaatay. Deganaan ka dib si firfircooni ku jirto ayaa aan isku warraysannay.

Warraysigii ka dib ayaa aan doonay meheradda in aan ka baxo. Waxa ii qorshaynayd goob aan wax ku akhriyo tegisteeda. Waa Hoteel Gacayte. Laakiin si degdeg ah u ma bixin. Maxaa wacay, toban daqiiqo oo aan ku bixiyo buug wal fiirfiirintii iyo faham ka qaadashadii ayaa aan qaddimtay. Haa. Halka aan tegi doono ayaa ay ahayd falkaa in aan ku suubiyo. Sidaa darteed waa aan khaldamay. Tobankaa midhidhood ka dib ayaa aan hawl kale galay. Warqad ay saaxiibtii Hindiya uga soo dirtay ayaa uu akhrinteeda igu sharfay. Akhrintaa ku foogganaanteed ayaa dhacdo sin na iga fajacisay, si kale na iga farxisay dhacday.

Qof dumar ah ayaa meesha gudaheeda soo gashay. Gartay. Waa hooyo Soomaaliyeed oo muruqmaal ah oo nolol-maalmeedkeeda nadiifinta halkakan kala soo baxda. Da’deedu qiyaastay waa konton iyo dheeraad. Inta aan ka aqaan waa haweenay dhowrsoon. Waa haweenay karti badan. Waa haweenay akhlaaq leh. Waxa aan is dareensiiyay waajib in ay nagu tahay in aan baxno si ay shaqadeeda u gudato. Tuducyadii ugu dambeeyay ee warqadda aniga oo maraya ayaa aan go’aansaday bannaanka in aan ku dhammaysto. Waa aan sare kacay. Intii aan warqadda isku laabin ayaa ay dhegahaygu hadalkan maqleen.

“Lacagtan bacda ku jirta waa shan boqol oo kun. Gabadhaydii ayaa shalay la guursaday. Waa qayb ka mid ah sooryadii aan guddoonnay. Waxa aan kuugu keenay jaallayaasha halkan soo geli doona wixii ay gaadho sharaab in aad ku siiso. Iyagu na taa beddelkeeda gabadhayda in ay ii gu soo duceeyaan.”

Intii ay erayadaa ku dhawaaqaysay labo shaqo ayaa aan si isku mid ah u qabanayay. Dhegahaygu hadalkeeda ayaa ay si fiican u dhegaysanayeen; maskaxdaydu na muuqaallada hadalkeedaa ka soo durdurayo ayaa ay daahfuraysay. Waxa fajaciso weyn igu noqotay gobannimada ay samaysay! Gobannimada ay samaysay hooyada degelkakan soo nabad iyo nolol bidday! Gobannimada ay samaysay hooyada la tacaalaysa korinta toddoba ubad ah oo magaalo wax kasta qaali yihiin ku nool! Gobannimada ay samaysay hooyada gabowgu weerar ba’an ku hayo isla jeerkaa na caafimaadkeedu wanaagsanayn! Gobannimada ay samaysay hooyada wakhtigii qabowga ahaa ee carruurtu duumada iyo shuban-biyoodka la ildarnaan jireen maalmo tirsan ka xigo! Gobannimada ay samaysay hooyada gabadheeda la guursaday nafaqo iyo kolkoolin badan u baahan tahay! Fajaciso weynaa! “Eebbaa ku dilaya e, maxaa aad hooyooy gob tahay!!!”

Badweyntaa fajacisada aniga oo dhex dabbaalanaya ayaa ay dabayl naxariiseed garaadkayga martay. Ummaddani si kasta ha u burburto e, weli waa ay dhaqan tahay! Dunteedii wanaagsanayd weli ma ay duugoobin! Waa taa hooyadaa miskiinta ah ee baahideeda iyo baahida qoyskeeda la galgalanaysa weli garashadeedu dhiman. Adkaa waxa ay garatay iyada oo nolosheedu gubanayso! Qof sii geeryoonaya ku adkaa qof uu jecel yahay hadyad in uu guddoonsiiyo! Oo ma xilli hadyadeed baa! Oo tani ma xilli garashaa! Intaa ka dib waxa aan adkaysan kari waayay ilintayda in aan xakameeyo. Keli ah ilmo kulul iga ma iman e, sidii dhallaanka ayaa aan u ooyay!

Waxa aan ka war helay labadoodii oo dareenkayga qabowjinaya. Jeclaan lahaa in ay i daayaan si aan u nafiso . . si mucjisadaa farxadda ii ga dhex muuqatay ku casuumanaado! Tan oo kale miyaa la isku diiddaa! Waxa aan ku baraarugay jaallahaygii oo muwaaddinaddaa sharfan hadalkeedii ka dareen celiyay. “Mahadsanid hooyo. Waa wanaag soo kordhay. Waa wanaag wanaaggaa ku sii kordhisay. Aqbal. Sidaa waa aan yeelayaa. Aniga, jaallahay, iyo qof kasta oo farxaddani gaadho na waa uu soo ducayn doonaa. Eebbe Weyne guurkaa ha barakeeyo. Lammaanahaa na kuwii is jeclaada, is ixtiraama, nolol ay raalli isaga yihiin ku noolaada, oo ubad dadkan iyo dalkan u aayo aabbo iyo hooyo u noqda, Alle ha ka yeelo. Aamiin.” Aniga ayaa uu hadalku igu soo wareegay.

“Hooyo . . hooyadii iga qiiraysiisaay ee maalinnimadaydii samaysaay! Waa aan garan karaa shakhsiyaddaadu in ay dheeman tahay oo dhisan tahay. Waxaa kale oo aan garan karaa noloshii dhibka badnayd ee gu’yaashii dambe jaalka la ahayd in ay san dhaawac weyn iyo mid yar ba u geysan garashadaadii iyo gobannimadaadii firka ahayd. Waxaa saddexaad oo kale oo aan garan karaa gabadhaadu in ay gob iyo fariid tahay maadaama aad labada ba adigu ku dhashay ku na dhaqday. Dareenkaygaa ka dambow, aan kuugu bishaareeyo in aan noqon doono qofkii kowaad ee sooryadani gaadho ee sharaabka ugu horreeya isla halkan ku cabba. Taasi waa falcelintaydii kowaad; ma na noqon doonto, idamka Eebbe, taydii u dambaysay. Ugu dambayn, reerkaa Soomaaliyeed ee taariikhda Soomaalida ku soo biiray, jeerka kowaad waxa aan lee yahay “baarakallaahu lakumaa wa baaraka calaykumaa wa jamaca baynakumaa bikhayr”; jeerka labaad na waxa aan Eebbe uga baryayaa wanaag iyo darajo oo dhan, tan iyo daarta dambe labada ba.”

Mahadcelin hooyo oo qalbiyadayadii ilmaynayay ka sii ilmaysiiyay ka dib, annaga oo dhexda is haysan na ayaa aan bannaanka u baxnay. Ka dib markii aan istaagnay, ayaa aan gacaliyahaygii ku soo jeestay, oo hadalkan ku idhi. “Ha moodin arrinteennu duco uun in ay ku ekaanayso jaalle! Gobannimada horteen na lagu sameeyay, ee wadnayaasheennu ka maqsuudeen, mid dheeraad ah waa in aan kaga dareen celinnaa. Taasi waa waajib diineed iyo waajib qowmiyadeed, sida ay u kala horreeyaan. Ma i fahamtay jaallahaygii aan jeclaayow? Waa aan kaa sii tegayaa eegga e, nin weyn oo dhaqan oo nabad haysta wixii laga filan karay sii diyaari. (Warqadda na akhriskeeda ma wada dhammayn e, marka aan dhammeeyo ha inoo ahaato.)”

Waxa aan goobtii ka dhaqaaqay aniga oo ku soo celcelinaya hawraartan. “Eebbaa ku dilaya e, maxaa aad hooyooy gob tahay!!!”

W.Q.: Maxamed Cabdirisaaq Saciid “Samiik”

Qoraa iyo aqoon baadhe Soomaaliyeed

Boosaaso, Bari, Soomaaliya

Case, Sebteembar 25, 2016—11: 00 G.D.